OLFAKTOMETRİ NEDİR?
Olfaktometri, temel olarak kokulu gazın kontrollü olarak belli konsantrasyonlarda insan burnuna sunulması ve bu kokunun insanın koku alma duyusu üzerinde yarattığı etkinin ölçülmesi yöntemidir.
Olfaktometrinin Prensipleri
Olfaktometri, 2 ana prensibe dayanmaktadır:
1.Bilinen belli bir kokuyu bilinen konsantrasyonlarda insan burnuna sunarak ve yarattığı etkiyi ölçerek burnun koku alma yeteneğini kalibre etmek,
2.İnsan burnunu bir dedektör olarak kullanarak bilinmeyen koku konsantrasyonlarını tayin etmek.
Olfaktometri yöntemini kullanarak koku konsantrasyonunu ölçen cihazlara “Olfaktometre” denilmektedir.
Tanımlar
Koku (OU-Odor Unit)
İnsan burnunda koku hissi uyandırdığı andaki 1 m3 nötr hava içinde dağılmış kokulu madde miktarı 1 OU’ dur. 1 OU/ m3 , koku konsantrasyonu skalasında bir başlangıç noktasıdır.
Nötr Hava
T, P ve nem açısından termodinamik olarak tariflenmiş bir havadır. Nötr hava içinde belli bir koku hissi yaratan veya koku algılamayı etkileyen hiç bir madde bulunmamalıdır.
Koku Eşiği
Bir kokunun, kokuya maruz kalan 100 kişiden 50 si tarafından algılandığı andaki konsantrasyonu “Koku Eşik” değeridir ve 1 OU/m3 olarak tarif edilir.
Olfaktometre
Olfaktometre, bir kokulu gaz örneğinin belli oranlarda nötr hava ile seyreltilerek panelistlerin burunlarına sunulduğu ve onların verdiği tepkinin kaydedildiği bir cihazdır.
Ölçüm Yöntemi
Olfaktometre ile ölçüm yaparken koku konsantrasyonu ölçülecek gazı içeren örnek torbası (tek veya çok bileşenli bir karışım) önce olfaktometreye bağlanır. Torbadan emilen kokulu gaz, olfaktometrede nötr hava ile koku eşiğine erişinceye dek seyreltilir. Koku konsantrasyonunun sayısal değeri, koku eşiğine erişmek için gerekli kokulu gaz ve nötr hava hacimleri arasındaki orana bağlıdır. Koku eşiğine erişildiğinde bulunan seyreltme oranına “Eşik değeri” denilir. Koku konsantrasyonu birimi “Koku birimi”, yani OU/m3 tür.
Olfaktometre’de “koku eşik” konsantrasyonunun üstünde bir konsantrasyona sahip gaz örneği, nötr (kokusuz) hava ile belli oranlarda seyreltilir. Seyreltilmiş kokulu gaz, önce çok düşük konsantrasyonlardan başlamak üzere sıra ile olfaktometre etrafında oturan panelistlere gönderilir. Panelist sayısı 4 dür. Panelistlerin önünde gönderilen kokulu gazı koklayacakları “koklama portları” (burun maskeleri) vardır. Panelistler, bu portlardan kokuyu algılar ve değerlendirirler.
Şekil 1. Olfaktometre
Panelistlere, değişik seyreltme oranlarında gaz örnekleri gönderilir. Seyreltme oranı başlangıçta en yüksektir, daha sonra bu oran giderek düşürülür. Yani ilk gönderilen gaz karışımı çok seyreltiktir, koku çok azdır. Seyreltme oranı azaldıkça koku artar. Deneyler sırasında 5. kişi “Lider” olarak görev yapar ve seyreltme oranlarını ayarlar. Lider seyreltme oranlarını koku eşiği civarındaki koku konsantrasyonlarının yeteri sayıda ölçülmesini garanti edecek şekilde ayarlama yapar.
Kural olarak, sadece belli kimyasallar ile denendiğinde “standard burun”a sahip oldukları kanıtlanmış kişiler “panelist” olarak görev yapabilir. Tek cins kokuya karşı kişilerin duyarlık aralığı, birçok maddenin karıştırılması ile oluşan bir karışımın hasıl ettiği kokuya karşı olan duyarlıktan daha geniş bir aralıkta olduğu ispat edilmiş olmasına karşın, böyle standard bir karışım henüz hazırlanabilmiş değildir. Bu nedenle panelist burunlarının koku alma yeteneklerinin denenmesinde ve kalibre edilmesinde “n-butanol” kullanılır. N-butanol ile yapılan testlerde bir panelistin “koku eşik konsantrasyonu” yaklaşık 40 ppb civarında ve 20-80 ppb aralığında olması gerekir. Bu aralık dışına düşen kişiler panelist olamaz.
Olfaktometre ile Ölçüm Nasıl Yapılır?
Koku ölçümlerinde kullanılan TO7 Modeli Olfaktometre, bilgisayar ile kontrol edilebilen, 4 panel üyesi ve bir deney lideri ile çalışan yarı-otomatik bir cihazdır. Cihazda elde edilen ölçüm sonuçları otomatik olarak bilgisayara aktarılır tüm hesaplamalar bilgisayar programı ile yapılır.
Cihazda bulunan gaz pompası hiç bir koku içermeyen basınçlı hava ile çalışır. Nötr hava, bir hava kompresöründen veya bir basınçlı hava silindirin sağlanır. Nötr hava kompresörden sağlanacak ise basınçlı hava önce silikajel, aktif karbon ve mikrofiltre içeren bir filtre sisteminden geçirilir ve bu hava olfaktometreye verilir. Havanın akış hızı akış ölçerler ile kontrol edilir. Koku konsantrasyonu ölçülecek gaz örneği ise olfaktometreye bağlanır ve örnek alma torbasından gaz pompası ile emiş yapılarak kokulu gaz olfaktometreye gönderilir. Bu gazın miktarı da akış ölçerler ile kontrol edilir. Koku konsantrasyonu çok yüksek ise kokulu gaz, ön seyreltmeye tabi tutulur.
Gaz pompasında kokulu gaz, nötr hava ile iyice karıştırılır. Bu karışım bir merkezi dağıtım vanası yardımıyla “koklama port”larına sevk edilir. Merkezi dağıtım vanası koklama portlarındaki panelistlere ya kokulu gaz, ya da nötr hava gönderir. Panelistlere koklama anları, optik bir sinyalle bildirilir. Bu süreç (nefes alma ve koklama süreci) 4 panelist için paralel olarak yürütülür.
Nötr hava ve kokulu gaz karışımı biribiri ardından panel üyelerine verilir. Dolayısı ile panel üyeleri kokulu ve nötr hava arasında doğrudan bir karşılaştırma yapma olanağına sahip olmuş olur. Böylece sonuçların güvenilirliği de arttırılmış olur. Ölçüm periyodu istenildiği gibi ayarlanabilir. Ancak ölçümlerdeki başlangıç konsantrasyonlarının koku eşiğinin altında olmasına dikkat edilmeli ve kokulu gazın seyreltilme oranı buna göre ayarlanmalıdır. Panelistlere en az dört kez nötr hava verildikten sonra kokulu gaz karışımı ile testler başlatılmalıdır. Kokulu gaz karışımı, şaşırtmalı olarak panelistlere verilir, belli bir sıra takip edilmez. Her panelist 1. round’da bir kez denendikten sonra ikinci rounda geçilir. İkinci round’da kokulu gaz konsantrasyonu, bir üst seviyeye ayarlanır. Dolayısı ile iğne vanalar yardımıyla nötr hava içine daha fazla kokulu gaz karıştırılır. Karışma oranı, daha önce bilgisayar ekranında panel liderine gösterilir.
Tüm ölçüm periyodu bilgisayar programı tarafından kontrol edilir ve otomatik olarak uygulanır. Program birbiri ardından uygulanan değişik ölçüm periyodlarını da kapsar. Elde edilen sonuçlar doğrudan bilgisayara kaydedilir. Bilgisayardaki program yardımı ile deney sonuçları değerlendirilir ve program çıktı olarak bir deney raporu hazırlar. Bu rapor yazıcıda bastırılır ve ölçüm süreci sona erer.